Cũng như nhiều dân tộc
khác, trong các dịp lễ tết, lễ hội, mừng nhà mới, cưới, hỏi, đón khách... rượu
cần là đồ uống không thể thiếu đối với phong tục sinh hoạt văn hoá của người
Thái. Rượu cần là loại rượu ủ trong chum, không chưng cất, khi uống phải dùng
cần làm bằng thân cây họ trúc (có bùa) đục thông lỗ để hút rượu vùng Quế Phong Tiếng
Việt thường gọi là “xe” hoặc “cần”. Người Thái làm rượu cần với các loại nguyên
liệu gồm men, chất tinh bột gạo, ngô, sắn… và vỏ trấu. Vì vậy rượu cần có tên
gọi là rượu trấu.
Uống rượu cần thường
có từ 2 người trở lên và cần thường là số chẵn. Trước khi uống phải có xé hình
lau hoặc (lạt nặm lau) để mời ông (bà) tổ tiên về uống trước, sau đó là người
già và khách quý uống trước. Người Thái có quan niệm, khi chưa mở thì chum rượu
là của chủ nhà, khi cắm cần rồi thì chum rượu là của mọi người, nghĩa là khách
và chủ đều có quyền bình đẳng trong việc bàn và thống nhất luật uống. Luật uống
rượu cần là những quy định thống nhất về số người uống, thời gian uống, mức
uống và mỗi khi uống được giao cho một người làm Cham (~ nôm na như trọng tài và
là người cầm chịch).
Vò rượu thường được đặt ở nơi trang trọng
trong nhà, thường là gian ngoài, hướng về bàn thờ tổ tiên và được đặt trên một
tấm gỗ hay trong một chậu to, chứ không bao giờ đặt trực tiếp trên sàn nhà hay
nền đất. Ngay từ khi mở vò rượu và trước khi cắm cần, người ta thường dùng
chiếc que dài xe lỗ rồi mới cắm cần. Khi các cần đã cắm đủ Cham dùng nước lã
rót từ từ vào vò, tránh rót mạnh làm trấu trong vò sủi lộn và chờ khoảng 10-15
phút mới uống.
Người Thái quan niệm phía bàn thờ tổ tiên là
phía trang trọng nhất (phía trên) nên thường mời người đàn ông cao tuổi và
khách quý ngồi, còn phía cửa chính dành cho phụ nữ, ngồi thành vòng tròn quanh
chum rượu, sau đó Cham lấy hai tay vít cần rượu mời khách. Cần rượu vít cho
người nào thì người đó mới được cầm cần, không được tự ý vít cần khi chưa được
phép của Cham. Khi uống không được để cần chéo nhau và phải cắm cần xuống thật
sâu tận đáy chum để tránh hút phải nước lã và không được thổi ngược không khí ở
trong miệng vào chum, rượu sẽ mau nhạt. Uống xong, Cham đưa tay đỡ cần hạ cho
khách, nếu người nào tự ý thả cần hay bật cần sẽ bị phạt, vì hành động đó được
xem là thất lễ. Khi uống bạn phải quỳ hoặc ngồi ghế gỗ nếu bạn là Nam, còn nếu
bạn là nữ thì mới được ngồi ghế mây.
Số lượng người uống lượt đầu tiên và lượt kết
thúc, thường uống chung, có bao nhiêu cần thì bấy nhiêu người uống. Còn lại các
đợt thì có thể chia đôi số cần, uống 2 người, uống 4 người, uống theo nhu cầu….
Về thời gian uống, dùng 2 công cụ đo thời gian, đó là phong làm bằng sừng trâu
và gáo hoặc chén múc nước. Phong rượu cần của người Thái là chiếc sừng trâu
được gọt cắt cho mỏng dùng để đựng nước. Ở phía dưới đáy phong có dùi một lỗ
nhỏ cho nước chảy. Khi múc nước lấy ngón tay bịt lỗ. Khi đo thời gian uống thì
thả ngón tay cho nước chảy. Thời gian nước chảy và đong nước chính là thời gian
người uống được phép uống. Cách đo thời gian là lấy gáo múc và đổ nước từ từ
vào phong, kể cả phong đã đầy thì cũng phải đổ đúng 5 lần. Về số lượng phải
uống của một đợt có thể thống nhất 2 phong, 4 phong, thường là số chẵn. Trong
uống rượu cần nếu uống ít, không đủ số lượng quy định thì sẽ bị phạt, người
uống không những phải uống hết mức khoán ban đầu mà phải uống thêm cả phần
phạt. Mức phạt có thể gấp rưỡu, gấp đôi so với mức quy định. Khi uống rượu phạt
không lặp lại việc đo thời gian như ban đầu. Để khống chế được thời gian, Cham
sẽ múc gáo nước đầy dơ sẵn ở trên miệng phong, dưới đáy phong thì thả cho nước
chảy vào chum rượu, nếu tốc độ uống chậm hơn tốc độ nước chảy từ phong vào,
nước sẽ trào ra miệng chum. Lúc đó, Cham sẽ lập tức đổ gáo nước vào sừng, mức
uống cứ thế tăng lên.
Luật uống rượu cần của người Thái rất nghiêm,
nhưng vì khả năng uống tuỳ thuộc vào từng người, nếu phạt quá nguyên tắc thì
cuộc vui có khi lại không trọn vẹn thậm chí lỡ việc. Nên phải biết người nào
thật, người nào giả trong uống rượu để xử lý tình huống. Nếu người uống không
đủ khả năng uống hết mức khoán hoặc bị phạt nhiều quá, có thể linh hoạt điều
chỉnh. Cách điều chỉnh ở đây không phải là miễn hay giảm mức uống mà phải bằng
kỹ xảo với công cụ là cái phong. Phong được làm bằng sừng trâu, càng cong càng
tốt. Nếu muốn ưu tiên cho ai đó một chút thì khi đổ nước từ phong vào chum, chỉ
cần giữ cho phong nằm ở tư thế hình cầu vồng, miệng phong đã dốc xuống, nhưng
đồng thời, đáy phong cũng dốc xuống, nên có chứa được một phần nước trong đó.
Cũng có thể linh hoạt bằng cách điều chỉnh nước chảy qua lỗ phong. Lỗ của phong
không được dùi tận đáy, khi thả lỗ nhưng để phong thẳng đứng thì trong phong
vẫn còn nước, nếu muốn nước chảy hết thì phải nghiêng thêm phong một chút. Cũng
có thể dùng ngón tay bịt lỗ phong, làm giảm tốc độ chảy của nước, kéo dài thêm
thời gian cho người uống.
Uống rượu cần là một sinh hoạt văn hoá mang
tính cộng đồng, khi đã vào cuộc vui rượu cần con người xích lại gần nhau hơn và
uống rượu cần là thú vui không thể thiếu được bởi nó đã đi vào cuộc sống của
đồng bào từ lâu đời. Nó còn là cầu nối giao lưu văn hoá, tình cảm giữa các dân
tộc và trở thành một nhu cầu giao tiếp, mong rằng nó sẽ được bảo tồn, gìn giữ
và phát huy để góp phần vào việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.
